पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(From Riksha to Ekaparnaa)

Radha Gupta, Suman Agarwal and Vipin Kumar

Home Page

Riksha - Rina ( Uushmaa/heat, Riksha/constellation, Rigveda, Richeeka, Rijeesha/left-over, Rina/debt etc.)

Rinamochana - Ritu ( Rita/apparent - truth, Ritadhwaja, Ritambhara, Ritawaaka, Ritu/season etc. )

Ritukulyaa - Rishi  (  Rituparna, Ritvija/preist, Ribhu, Rishabha, Rishi etc.)

Rishika - Ekaparnaa (  Rishyamuuka, Ekadanta, Ekalavya etc.)

 

 

 

ऋषभः

पुराणेषु जड भरतस्य कथा संक्षेपरूपेण एवमस्ति। राजा नाभितः राजा ऋषभस्य आविर्भावं भवति। राजा ऋषभस्य शताः पुत्राः भवन्ति येषां भरतः ज्येष्ठमस्ति। भरतव्यतिरिक्ताः अन्ये पुत्राः वैराग्यवृत्तिकाः सन्ति। भरतः एव राज्यस्य भारं गृह्णाति।  कालक्रमेण भरतस्य पिता ऋषभः जड अवधूत वृत्तिं वर्तयति। राजा भरतः स्वआयुषः उत्तरकाले तपोरतं भवति। तपःकाले सः मृग्यामनुधावन्तं एकं सिंहं दर्शयति। मृगी स्वप्राणरक्षा हेतु नद्यां कूर्दयित्वा नष्टं भवति, किन्तु ऐणशावकः तस्याः योनितः च्युतो भवति एवं तस्य  रक्षा तपस्वी भरतः करोति(भागवतपुराणम् ५.८)। तस्य शावकस्य रक्षाकरणे भरतः अत्यधिकः मग्नं भवति एवं मृत्युकालेपि शावकस्य ध्यानेन अग्रिम जन्मे मृगयोनिमेव जन्मं गृह्णाति। मृगयोनितः सः ब्राह्मणकुले उत्पन्नं भवति। पूर्वजन्मानां स्मरणकारणेन सः जडवत् जीवनं व्यवहरति। एकदा तस्कराः तं मानवबल्या हेतुं गृहीतवन्तः किन्तु भद्रकालीदेवीविग्रह समक्षे आगमनांतरं देव्या तेषां दस्यूनां नाशमभवत्। जडः भरतः सुरक्षितमेवासीत्। ततोपरि भागवत पुराणे रहूगणसंज्ञकस्य सिन्धुसौवीरराज्ञः एवं जड भरतस्य आख्यानस्य आरम्भम् भवति। सौवीरराजः शिबिका वाहनेन इक्षुमती नद्याः तीरे कपिल मुनितः योगस्य शिक्षां गृह्णातुं गन्तुमिच्छति। शिबिकायाः वहनहेतु सौवीरराजः जडं भरतं उपयुक्तं, पीवरं पुरुषं मन्यते एवं तं शिबिकायां योजयति। शिबिकावाहकस्य भरतस्य पादक्रमाः एवंप्रकाराः सन्ति येन शिबिकायाः गतिः तिर्यक्, पृथिव्याः अनुदिशं भवितुं अपेक्षा ऊर्ध्वाधर दिशामनु अधिकमस्ति। अनेन कारणेन सौवीरराजः भरतं धिक्कारयति एवं देहदण्डस्य भयं प्रदर्शयति। अस्मिन् अवसरे जडः भरतः सौवीरराजं आध्यात्मिकं उपदेशं ददाति यत् अयं देहं शिबिका एव अस्ति। अस्मिन् देहरूपी शिबिकायां आत्मा विराजितमस्ति। इत्यादि।

     पौराणिकाः कथानकाः भारतदेशस्य कालक्रमानुसारेण इतिहासस्य अंशाः सन्ति अथवा छद्मरूपेण वेदानां आध्यात्मिका व्याख्या सन्ति, अयं अन्तहीन विवादं भवति। यः वैदिक ग्रन्थेषु उल्लिखितमस्ति एवं यः पुराणेषु वर्णितमस्ति, तस्य सामञ्जस्यं केन प्रकारेण भवेत्, अस्मिन् संदर्भे प्रथमतः ऋषभस्य शब्दस्य प्रकृतिः विचारणीयमस्ति। अथर्ववेद ४.३८ मध्ये ऋषभस्य स्वरूपं सूर्यसमेव अस्ति। ऋषभस्य छद्मरूपं ऋक्ष-भः प्रतीयते – यः ऋक्षाणां, नक्षत्राणां, तेषां शक्तीनां भरणं करोति। प्रत्येकः जीवः केनापि प्रकारेण शक्त्याः आदानं – प्रदानं करोति। अतएव सः जीवः ऋषभः संज्ञां गृहीतुं शक्यते। अथर्ववेदस्य सूक्ते ऋषभः अप्सरःसु शक्त्याः भरणं करोति, यथा वृषः गोषु रेतः सिंचनं करोति। एता अप्सरसः ग्लहे, द्यूते लिप्ताः सन्ति। अस्मिन् सूक्ते गवां संज्ञा कर्की अस्ति। तेभ्यः वत्सानां उत्पत्तिर्भवति। स्वाभाविक रूपेण, यथा-यथा ऋषभस्य वीर्यस्य भरणं अप्सरःसु भविष्यति, तथा-तथा द्यूततः अप्सरसः मुक्तिर्भविष्यति। अस्मिन् संदर्भे अयं संभवमस्ति यत् पुराणेषु भरतस्य पिता रूपेण ऋषभस्य यः कथनमस्ति, अत्र ऋषभः श्रुत्याः भागमस्ति एवं भरतः स्मृत्याः भागमस्ति। या ऊर्जा श्रुतितः प्राप्तव्यमस्ति, तस्य भंडारणं स्मृत्या भवति। पुराणेषु सार्वत्रिक रूपेण उल्लेखमस्ति यत् ऋषभस्य पर्वतस्य स्थितिः मेरोः दक्षिण दिशायां अस्ति। केवलं कथासरित्सागरे एव उल्लेखमस्ति यत् ऋषभः प्रथमतः कैलासस्य दक्षिणप्रदेशस्य आधिपत्यं प्रापयति एवं तत्पश्चात् उत्तरभागस्य आधिपत्यमपि। पौराणिक भाषायां कैलासस्य उत्तर दिशा भरतस्य राज्यस्य संकेतमस्ति।

     संगीतशास्त्रे सप्तस्वरेषु द्वितीयं स्वरः ऋषभः अस्ति। अस्य स्वरस्य विषये कथनमस्ति यत् अस्य प्रभावक्षेत्रः मज्जाधातु, शाकदेशमस्ति। कुलीरः(कर्कटः) अस्य विश्रामं अस्ति। अनेन कथनेनापि ऋषभस्य श्रुत्याः सम्बन्धस्य पोषणं भवति। कर्कः प्रतिध्वन्याः क्षेत्रमस्ति यस्य स्वामी भरतः अस्ति।

     भागवत पुराणे ५.५.१९ ऋषभ शब्दस्य निरुक्तिकरणे कथनमस्ति यत् यः अधर्मं पृष्ठे करोति, सः ऋषभः अस्ति। अस्मिन् संदर्भे वाङ्मये वृषभस्य दानावसरे वृषभस्य विभिन्नांगेषु न्यासस्य निर्देशमस्ति। यथा – वृषभस्य मुखोपरि सेतुसाम्नः विनियोगमस्ति –

सेतुसाम्नो विशोक ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः परमात्मा देवता मुखे न्यासे विनियोगः। हाउ३। सेतूँस्तर।३। दुस्त। रान्।३। दानेनादानम्।३। हाउ।३। अह मस्मिप्रथमजाऋता२३स्या३४५। हाउ।३। सेतूँस्तर।३। दुस्त।रान्। ३। अक्रोधेन क्रोधम्। २। अक्रोधेन क्रोधम्। हाउ। ३ ।पूर्वं देवेभ्यो अमृतस्य ना२३मा३४५। हाउ। ३। सेतूँस्तर। ३।दुस्त। रान् ।३। श्रद्धयाश्रद्धाम्। ३। हाउ। ३। योमाददाति सइदेवमा२३वा३४५त्। हाउ३। सेतूँस्तर। ३। दुस्त। रान्। ३। सत्येनानृतम्। ३। हाउ।३। अहमन्नमन्नमदन्तमाऽ२३द्मी३४५। आउ२हाउवा। एषागतिः।३। एतदमृतम्।३। स्वर्गछ।३। ज्योतिर्गछ।३। सेतूँस्तीर्त्त्वाचतुराऽ२३४५ः।

एवंप्रकारेण वृषभस्य अंगे – अंगे यदा धर्मस्य प्रतिष्ठां भवति, तदा नैसर्गिक रूपेण अधर्मः पृष्ठे भविष्यति। अतएव, ऋषभस्य साधना व्यावहारिक साधना अस्ति।

     ऋग्वेदस्य त्रयाणां सूक्तानां ऋषिः ऋषभः वैश्वामित्रः अस्ति। अस्य कथनस्य कः उपयोगं भवितुं शक्यते, अयं विचारणीयः।

लेखनम् - ज्येष्ठ कृष्ण एकादशी, विक्रम संवत् २०७४( ५ जून २०१७ ई.)

The word Rishabha has got special significance in Indian music because the name of second of the seven notes is Rishabha. The note earlier than Rishabha is Shadja, that which is born from six. That way, one can imagine that if the first note is born from six, then the next note may be connected somehow with the seventh which injects power to six. Who are these six and seventh? It is said that the consciousness of an individual has got seven divisions out of which the seventh is the highest state. Does the imagination created here gets some support from vedic and puraanic texts? This will be tested here. In puraanic texts, there is a story of a call girl named Pingala who gets salvation by her devotion to yogi Rishabha. In Indian literature, it seems that Pingala word has been used for our senses. In vedic texts, it has been mentioned that Rishabha is an ox who injects his semen/power into the highest state of Vak/expression, which is his wife. This Vak, which has been named Subramanya, may be nothing but the highest expression of our senses. So, if somehow the call girl Pingala or Vak devotes herself to Rishabha, then she may get salvation. There is a mention of an ox of Manu who always makes a sound which kills demons. This may be tested with reference to musical note.

          The origin of Rishabha from seventh is supported by stories of puraanic texts which show the birth of Rishabha from father Nabhi/center. What can be the nature of this Rishabha? Is this a praana or manas/mind? From sacred texts, it is not clearly defined and it may be both ways.

ऋषभ

टिप्पणी : पुराणों में पिङ्गला वेश्या द्वारा ऋषभ योगी की सेवा से जन्मान्तर में सत्कुल प्राप्त करने की कथा की व्याख्या में सारे ब्राह्मण ग्रन्थों और वेदों में ऋषभ सम्बन्धी उल्लेखों की सहायता लेनी पडेगी । अथर्ववेद ४.३८ सूक्त में पहले ४ मन्त्र अप्सरा - देवताओं के हैं तथा अन्तिम तीन मन्त्र वाजिनीवान् ऋषभ के हैं । यह समझ में नहीं आता कि अप्सराओं और ऋषभ का क्या सम्बन्ध है जो इन्हें एक ही सूक्त में रखा गया है । पहले ४ मन्त्रों में अप्सराएं द्यूत क्रीडा में धन को जीत कर देती हैं । पांचवें मन्त्र में वाजिनीवान् ऋषभ द्वारा अप्सराओं की रक्षा का उल्लेख लगता है । यह अप्सराएं पिङ्गला वेश्या का रूप हैं । हमारी सारी इन्द्रियों को अप्सरा, पिङ्गला वेश्या कहा जा सकता है । ब्राह्मण ग्रन्थों में इस पिङ्गला को वाक् या इसका परिष्कृत रूप सुब्रह्मण्या कहा गया है । ऐतरेय ब्राह्मण ६.३ में सुब्रह्मण्या निगद के संदर्भ में सुब्रह्मण्या को योषा, ऋषभ को वृषा तथा इन दोनों के मिथुन से उत्पन्न वत्स को मन कहा गया है । सोमयाग में प्रतिदिन यज्ञ के आरम्भ व अन्त में सुब्रह्मण्या आह्वान होता है जिसके कुछ मुख्य शब्द इस प्रकार हैं : सुब्रह्मण्यों सुब्रह्मण्यों सुब्रह्मण्यों तस्यास्ते पृथिवी पाद:, तस्यास्ते अन्तरिक्षं पाद:, तस्यास्ते द्यौ: पाद:, तस्यास्ते दिशः पाद:, परोरजास्ते पञ्चम: पाद: । यह सुब्रह्मण्या आह्वान यज्ञ स्थल पर बहिर्वेदी में उत्कर(कूडा डालने के स्थान)पर किया जाता है । अन्यथा यज्ञ के सारे कृत्य अन्तर्वेदी में होते हैं । कहा गया है कि ब्रह्म को सुब्रह्म बनाना है, कूडे तक भी परमात्मा की झलक पहुंचे, इसलिए यह सुब्रह्मण्या आह्वान है । ब्राह्मण ग्रन्थों में सुब्रह्मण्या को वाक् कहा गया है । और ऋषभ को प्राण कहा गया है(शतपथ ब्राह्मण १४.८.९.१ या बृहदारण्यक उपनिषद ५.८.१)। वाक् और प्राण के मिथुन से मन रूपी वत्स का जन्म होता है । शतपथ ब्राह्मण १.१.४.१४ में मनु के ऋषभ का उल्लेख है जिससे सदैव असुरघ्नी वाक् निकलती थी । असुरों ने उससे भयभीत होकर उसका आलभन किया तो वह असुरघ्नी वाक् यज्ञ के पात्रों में प्रवेश कर गई । वास्तविक स्थिति यह है कि प्राण रूपी ऋषभ हमारी इन्द्रियों रूपी वाक् से, गौ से मिथुन कर रहे हैं, उनमें रेतस् का सिञ्चन कर रहे हैं, लेकिन हमारी वाक् असुरघ्नी नहीं है, केवल मनु के ऋषभ से ही असुरघ्नी वाक् उत्पन्न होती है । इसका कारण हमें ऋषभ रूपी प्राणों की निर्बलता में खोजना पडेगा । तैत्तिरीय ब्राह्मण ३.७.५.१३ में वाजिन् ऋषभ को पूर्णमास कहा गया है । कलाओं के क्षय से रहित चन्द्रमा की स्थिति पूर्णमास की स्थिति होती है । पुरुष सूक्त में चन्द्रमा को मन से उत्पन्न कहा गया है और प्रायः चन्द्रमा को मन पर नियन्त्रण करने वाला माना जाता है । लेकिन यहां ऋषभ रूपी प्राण को पूर्णमास कहा गया है । तैत्तिरीय ब्राह्मण ३.८.३.३ में संवत्सर को ऋतुओं रूपी गायों में रेतस् का सिञ्चन करने वाला ऋषभ कहा गया है । १३वां मास इस ऋषभ का विष्टप है । तैत्तिरीय ब्राह्मण १.६.७.४ में ऋषभ को वषट्कार कहा गया है । वषट्/वौषट् वृत्र को मारने की अन्तिम अवस्था है और यह संवत्सर का ही रूप लगता है । ब्राह्मण ग्रन्थों में कहा गया है कि असौ/सूर्य वौ है तथा षट् षड्- ऋतुएं हैं । यह कथन ऋषभ स्वर की प्रकृति को समझने के लिए उपयोगी हो सकता है । ऋषभ से पहला स्वर षड्-ज है, ६ से उत्पन्न हुआ । यह सारे कथन यह तो बताते हैं कि ऋषभ का अन्तिम रूप क्या होना चाहिए, लेकिन उसको उत्पन्न करने की प्रक्रिया क्या होगी, यह अन्तर्निहित है । पुराणों में ऋषभ को राजा नाभि के तप से उत्पन्न कहा गया है जो विष्णु का ही अवतार है । यज्ञ में सुब्रह्मण्या आह्वान में बहिर्वेदी में स्थित सुब्रह्मण्या के लिए रेतः सिञ्चन करने वाले ऋषभ को अन्तर्वेदी से उत्पन्न मान सकते हैं । तभी पुराणों में ऋषभ के नाभि से उत्पन होने के कथन की व्याख्या करना संभव है । सुब्रह्मण्या आह्वान में पृथिवी, अन्तरिक्ष और द्यौ तो एकान्तिक साधना का अंश लगते हैं, जबकि दिशाएं सार्वत्रिक साधना का । छान्दोग्य उपनिषद ४.५.१ में ऋषभ के लिए चार दिशाओं रूपी ४ कलाओं का कथन है । लेकिन कठिनाई यह है कि पुराणों में इस कथन की पुष्टि में प्रत्यक्ष प्रमाण उपलब्ध नहीं हैं । वाल्मीकि रामायण में केवल पूर्व और दक्षिण दिशाओं में ऋषभ पर्वत के उल्लेख है ।   वायु पुराण में ऋषभ पर्वत पर यज्ञवराह द्वारा हिरण्याक्ष के वध का उल्लेख आता है । ऐसा लगता है कि ऋषभ रूपी प्राणों से रेतः सिञ्चन कर इन्द्रियों रूपी अक्षों को हिरण्य का रूप दिया जा सकता है, उन्हें हिरण्याक्ष बनाया जा सकता है । लेकिन इससे आगे एक और अवस्था का विकास बाकी है - वह है यज्ञ रूप । शतपथ ब्राह्मण १.१.४.१४ में ऋषभ के आलभन से असुघ्नी वाक् के यज्ञपात्रों में प्रवेश का उल्लेख है । अथर्ववेद ९.४ सूक्त का देवता ऋषभ है जिसमें ऋषभ के विभिन्न अङ्गों में देवताओं की स्थिति का न्यास दर्शाया गया है ।

          वैदिक साहित्य के कुछ अन्य उल्लेख महत्त्वपूर्ण हैं । ऋग्वेद ३.१३, ३.१४ सूक्त विश्वामित्र के पुत्र ऋषभ ऋषि तथा अग्नि देवता के हैं, जबकि ९.७१ सूक्त विश्वामित्र - पुत्र ऋषभ ऋषि तथा पवमान सोम देवता के हैं । ऋग्वेद १०.१६६ सूक्त शाक्वर ऋषभ ऋषि तथा सपत्नघ्न देवता का है । अथर्ववेद ९.४.६ में ऋषभ को रूप का त्वष्टा कहा गया है, जबकि ऐतरेय आरण्यक ५.१.१, ऐतरेय ब्राह्मण ४.२२ आदि में ऋषभ को विश्वकर्मा कहा गया है । पुञ्जीभूत प्रकाश को काट - छांटकर रूप का निर्माण करना होता है । रूप से पहले नाम आता है । नाम द्वारा सोए हुए प्राणों को जाग्रत करना होता है । ऋषभ प्राण के विकास के रूप में यह काम पहले किया जा चुका है । अब रूप के निर्माण का चरण बाकी है । नाम द्वारा ऋषभ को पूर्ण बनाने का कहीं प्रत्यक्ष उल्लेख नहीं है ।

          वैदिक साहित्य में सार्वत्रिक रूप से(शतपथ ब्राह्मण १२.७.१.१३, ६.२.१.५ आदि) ऋषभ को ऐन्द्र कहा गया है । यदि प्राण ऋषभ हैं और ऐन्द्र भी हैं तो ऋषभ का मरुतों से, जो इन्द्र के सखा हैं, कितना तादात्म्य है, यह अन्वेषणीय है ।

          वेद मन्त्रों(अथर्ववेद ९.४.२४ आदि)तथा ब्राह्मणों में ऋषभ से रायस्पोष प्राप्त करने की कामना की गई है । रायस्पोष क्या होता है, यह अन्वेषणीय है ।

          ऋषभ के क्रोध को तैत्तिरीय ब्राह्मण २.६.१४.५ में भाम: कहा गया है । ऋषभ के बल का भी सार्वत्रिक रूप से उल्लेख आता है(शतपथ ब्राह्मण १२.७.१.४ आदि)। यज्ञ में ब्राह्मणाच्छंसी ऋत्विज को ऋषभ की दक्षिणा के सार्वत्रिक उल्लेख आते हैं(शतपथ ब्राह्मण ५.४.५.२२ आदि)।

          ऋषभ शब्द का अर्थ ऋष का भरण करने वाला भी कर सकते हैं । ऋष धातु गति के अर्थों में है  जिसका अर्थ ज्ञान होता है । पुराणों में ऋषि शब्द की निरुक्ति के संदर्भ में ऋष धातु को हिंसा और ज्ञान के लिए प्रयुक्त करते हुए उसके निहितार्थ ज्ञान, तप, मोक्ष, सत्य आदि किए गए हैं ।

          पुराणों में ऋषभ - पुत्र भरत के संदर्भ में भरत को आनन्द से भरने वाले प्राण आदि कहा जा सकता है । ऐतरेय ब्राह्मण ७.१७ में भरत ऋषभ शब्द को भरत वंश में श्रेष्ठ विश्वामित्र के लिए प्रयुक्त किया गया है और अन्यत्र भी जहां सर्वश्रेष्ठता का प्रतिपादन करना हो, वहां ऋषभ द्वारा उसको प्रदर्शित किया जाता है ।

          जैमिनीय ब्राह्मण ३.३४९, ३.३५१ आदि में ऋषभ को अन्न कहा गया है । अन्न की अग्नि में आहुति देनी होती है । कहा गया है कि ऋषभ का प्रत्येक अवयव अग्नि में जलने लायक, आहुति देने लायक हो जाए, यह अपेक्षित है ।

          ऋग्वेद १०.१६६ में ऋषभ शाक्वर ऋषि के सूक्त में अन्तिम ऋचा में मण्डूकों द्वारा उदक का आह्वान करने का उल्लेख है । यह महत्त्वपूर्ण है कि प्राण रूपी ऋषभ या मण्डूक किस प्रकार दिव्य उदक की अभीप्सा करेंगे और उसका क्या परिणाम होगा ।